Ағынды сулардағы ластаушы заттар

Табиғи ресурстардың ластануы қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Бұл атмосфераға ғана емес, сонымен қатар су объектілеріне де шығарындыларды қамтиды. Ластаушы заттар, оның ішінде биологиялық қауіпті заттар суға жіберілген кезде қоғамдық және тұрғын үйлердің кәріз жүйелеріне, сондай-ақ топыраққа енеді. Сондықтан ағынды сулардың құрамын зиянды заттардың болуына уақтылы талдау және қауіпсіздік шараларын уақтылы қамтамасыз ету өте маңызды.

 

Ағынды сулар – анықтамасы және стандарттары

 

Судың өндірістік қалдықтармен ластануы кез келген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, өндірістік, тұрмыстық қызметтің нәтижесінде болады. Нәтижесінде жоғары концентрацияда газ тәрізді, қатты, сұйық компоненттер түскеннен кейін биологиялық, химиялық, физикалық сипаттамалары өзгерген ағынды сулар түзіледі. Бұл тән емес дәм мен хош иісті ғана емес, сонымен қатар заттардың химиялық әрекеттесуінен суда жаңа қауіпті қосылыстардың пайда болуын тудырады.

Ағынды сулардың бірнеше категориялары бар:

 

• технологиялық (өндірістік);
• үй шаруашылығы;
• атмосфералық.

Негізгі ықтимал қауіпті көздерге мыналар жатады:

 

• мал шаруашылығы кешендері;
• химия, мұнай өңдеу, қағаз және целлюлоза өндірісі;
• тау-кен, металлургиялық кәсіпорындар;
• тамақ өңдеу зауыттары;
• ауыл шаруашылығы қызметінде пестицидтер мен минералды тыңайтқыштарды бақылаусыз қолдану;
• кәрізге синтетикалық жуғыш заттардың шығарындылары;
• уранды және ядролық отынды тазарту технологияларын бұзудан туындаған радиоактивті ластану;
• темір жол көлігі.

Ағынды сулардағы, таза нысандардағы және ағынды су жүйелеріндегі ластаушы заттардың талдауын уақытылы жүргізу маңызды.

 

Қауіпті – қоршаған ортаға орны толмас зиян келтіруде. Қалдықтарды уақытылы тазарту шаралары табиғат пен адамдар үшін келеңсіз салдардың алдын алады.

 

Өнеркәсіптік ластаушы заттар

 

Өнеркәсіптік ағынды сулар ең қауіптілердің бірі болып табылады. Бұл ұйымдардың қызмет ету саласына, шикізат түрлеріне, құрал-жабдықтарға және олар қолданатын технологиялық процестерге байланысты шығарындылардың әртүрлілігі. Олар келесі заттардың жоғары концентрациясымен сипатталады:

 

• күкірт қышқылы;
• шайырлар;
• хлоридтер;
• майлар;
• металдар;
• сульфаттар;
• аммиак;
• цианидтер;
• фенолдар;
• бейорганикалық қышқылдар.

Өнеркәсіптік судың ластануының әрбір түрі спецификалық болып табылады және иістің өзгеруімен де, кешенді тәсілді қажет ететін жергілікті тазарту қондырғысында ағынды суларды тазарту әдістерімен де анықталады.

Ағынды сулардың категорияларының түрлері

 

SV бірнеше түрлері бар:

 

• механикалық (механикалық бөлшектердің мөлшерінің жоғарылауы);
• химиялық (органикалық және бейорганикалық текті улы компоненттердің болуымен);
• биологиялық/бактериалды (зиянды бактериялардың, саңырауқұлақтардың, микроорганизмдердің жоғары концентрациясы бар);
• термиялық (электр станциясынан қыздырылған сұйықтықтың су ортасына түсуіне байланысты туындайтын);
• радиоактивті (құрамында радиоактивті заттардың жоғары концентрациясы бар).

СВ-ның негізгі түрлері

 

Химиялық талдауды бағалау үшін өнеркәсіптік ағынды сулармен судың ластануын бақылау кез келген тазарту қондырғысын жобалау мен пайдаланудағы ең маңызды оқиға болып табылады. Ағынды сулардың түрлері физикалық қасиеттері мен шығу тегі бойынша ерекшеленеді.

Физикалық сипаттамалары бойынша олар коллоидты заттарды, еритін/ерімейтін қоспаларды қамтуы мүмкін.

Шығу тегі бойынша – бактериялық, органикалық, минералды түрі.

Аралас түрі. Құрамында бейорганикалық және органикалық қоспалар.

 

Қалқымалы қатты заттар

 

Қағаз сүзгіден өте алмайтын кремний жынысы, құм, саз және басқа да ірі бөлшектерден тұратын компоненттер. Резервуарға жуылған кезде олар:

 

• мөлдірлікті өзгерту;
• судың аэрациясын, фотосинтезді азайту;
• лайлануды тудырады;
• су организмдерінің өлуіне әкеледі;
• екінші реттік ластануға әкелетін басқа заттарды қыздырады.

Ағынды суларды ағызу стандарттары су пайдаланушылар үшін әр түрлі. Кәсіпорындардың жоғары санаттары үшін – 0,25 мг/дм3 аспайды, екінші санаттар үшін – 0,75 мг/дм3 дейін.

Мұнай өнімдері

 

Әртүрлі типтегі көмірсутектердің қоспалар тобы (битум, майлар, отын және т.б.). Олар су объектілеріне кәсіпорындардан, тасымалдау кезінде түседі, ал өндіру кезінде ағып кетеді. Олардың құрамында қалдық фракция, циклопарафин, парацин, нафтен-ароматты көміртек бар. Олар толқынның көтерілуімен және желдің екпінімен жылдам қозғалады. Бұл мыналарға әкеледі:

• бетіндегі май пленкасы;
• зиянды түтіндер;
• тірі микроорганизмдердің өлуі;
• эмульсияның түзілуі;
• жауын-шашын.
• БҚ-дағы беттік белсенді заттар

Беттік белсенді заттар – жуғыш заттардың құрамындағы өнімдер. Олардың құрамындағы компоненттер сұйықтықтарда және ауада адсорбцияланады. Нәтиже:

• су процесінің баяулауы;
• органолептикалық қасиеттерінің нашарлауы, газ алмасу;
• өзін-өзі тазартуды жоғалту 15% дейін;
• биосүзгілердің жұмысының төмендеуі;
• 10 мг/л-ден жоғары беттік-активті заттар деңгейінде уытты әсерлер.

Майлар

 

Бұл май қышқылы немесе глицерин арқылы түзілетін заттар тобы. Сипаттамалары: суда ерімейтіндігі, құрамында қатты қышқыл. Олар қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының, балық өңдеу, ет, сүт, май және май зауыттарының қызметі нәтижесінде пайда болады.

 

Органикалық қоспалар

 

Әртүрлі қоспаларды (алкоголь, ақуыз, май, талшық, көмірсулар және тамақ өнімдерінің басқа да органикалық қалдықтары, адам/жануарлар) қамтиды. Концентрация оттегінің биохимиялық және химиялық қажеттілігімен анықталады. Құрамы:

• хлорорганикалық қосылыс (төмен ұшқыш/ұшпа);
• толуолдар, ксилолдар, бензолдар;
• пестицидтер.

Олар су қоймаларына кәріз және өндірістік қалдықтардан түседі.

Тұрақты органикалық ластаушылар

 

ТОЛ – жанама өнімдерді өңдеудің қауіпті топтарының бірі. Бұл қоспалар: полихлорифенил, дихлордифенилтрихлорэтан, химиялық тұрақты қосылыс және т.б. Айырықша ерекшелігі олардың ыдырауға бейім еместігі.

Пестицидтер

 

Кеміргіштер мен арамшөптермен күресу үшін қолданылатын улы жасанды фосфорорганикалық және хлорорганикалық бөлшектері бар санат.

Қауіпті кумулятивті және мутагендік қайтымсыз өзгерістерде және тазалаудың қиындығында.

 

Ауыр металдар

 

Тұрақты суда металл күрделі химиялық қосылысқа айналады. Ең көп таралғандары: мырыш, хром, мыс, марганец, қорғасын. Олар әртүрлі формада болады – коллоидты, суспензиялы, еритін. Олар химия зауыттарынан, тау-кен, энергетикалық кәсіпорындардан келеді.

 

Фенолдар

 

Илеу, бояу, құрылыс материалдары, желім, резеңке бұйымдарын өндіру, мұнай-химия өнімдерін өңдеу және т.б. кезінде енетін СВ антропогендік ластану түрі.

Ксиленол, резорцин, крезол су ресурстарының сипаттамаларын қатты өзгертеді. Биологиялық өңдеуді дер кезінде жүргізу маңызды.

 

Бактериялық ластану

 

Вирустар мен бактериялардың жоғары құрамымен. Дренажда бруцеллез, туберкулез бактериялары, тырысқақ вирусы, ішек бактериялары, гельминт жұмыртқалары және т.б. болуы мүмкін. Тән ерекшелігі - хлорға жоғары төзімділік. Негізгі бактериологиялық сипаттамалары: коли-индекстері, коли-титрлері, колифаген мөлшері, лактозаға оң ішек бактерияларының болуы.

 

Ағынды сулардың қауіптілік кластары

 

Жіктеу заттардың зияндылығының, олардың токсикалық әсерінің, мутагенділігінің шекті көрсеткіштерін ескере отырып анықталады.

Бірнеше сыныптар бар:

• төмен қауіп;
• орташа қауіпті;
• жоғары тәуекел;
• өте қауіпті.

Сынып санитарлық-эпидемиологиялық нормалар мен ережелер (1.2.3685-21) негізінде белгіленеді. Стандарттарды ескере отырып, нақты ұйымдардан ағынды суларды тиімді жоюға кепілдік беретін тазарту ғимаратының жобасы әзірленді.

 

Ағынды суларды тазарту әдістері

 

Ағынды суларды тазарту әдістері жеке таңдалады. Ең көп таралғаны біріктірілген.

Төмендегілер бөлек қолданылады:

• механикалық тазарту (ерімейтін қоспалар үшін);
• биологиялық (химиялық заттарды қолданбай);
• биохимиялық (микроорганизмдер мен химиялық реагенттің қосындысы);
• химиялық (сілті/қышқылды қолдану);
• химиялық-физикалық.

Тазарту қондырғысы

 

Масштабында әр түрлі құрылымдар/құрылғылардың үлкен тобы (жеке учаскеден мегаполиске дейін).

Бастапқы кезеңде торлар, құм ұстағыштар, електер, май ұстағыштар, тұндырғыштар, септиктер және т.б.

Неғұрлым күрделі жағдайларда кезең-кезеңімен тазарту қажет болады. Бұл аэротенктер, қайталама тұндырғыштар, биосүзгілер, биореакторлар, тазартудан кейінгі сүзгілер, ультрадыбыстық және т.б. Әдісті таңдау (биологиялық немесе физикалық) ластану түріне және кәсіпорынның қызметіне байланысты.

 

Ережелер

 

Сарқынды суларды қабылдау және пайдаланудың кәріз жүйелерін пайдалану ережелері Қазақстан Республикасының сумен жабдықтау және су бұру туралы заңнамасымен, кәріз жүйелерін пайдалану қағидаларымен, сондай-ақ қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтерін анықтаудың санитарлық нормаларымен және әдістерімен реттеледі.

Ұйымдардың қызметін ескере отырып, ағынды сулардың құрамы бойынша нормативтер тәртібі әзірленді.

Зиянды заттардың мазмұнын талдау мыналарды қамтиды:

• көзбен шолу және сынамаларды алу мүмкіндігін қамтамасыз ету;
• су объектілеріне және канализацияға еркін кіруді қамтамасыз ету;
• сынама алу орындарын ұйымдастыру, бақылау аймақтарын анықтайтын арнайы белгілерді орнату;
• ағынды сулардың сипаттамалары мен шоғырлануын уақтылы бақылау (статистикалық есептерді толтырумен);
• тазарту орнының жұмысын тексеру және ақауларды дер кезінде жою;
• бақылаушы органға белгіленген мерзімдерде есептерді ұсыну.

Пенальтилер

 

Айыппұл мөлшері су пайдаланушылардың бұзушылық дәрежесіне байланысты. Лауазымды тұлғаға – 20 айлық есептік көрсеткішке дейін, заңды тұлғаға – 20-дан 100-ге дейін.

Ауыр (қайтарылмайтын) бұзушылық болған жағдайда қылмыстық жауапкершілік қарастырылған.

Экологиялық заңнамада белгіленген барлық нормаларды сақтау, рұқсаттар алу және сумен жабдықтау жүйесіне уақтылы мониторинг жүргізу арқылы айыппұлдардан құтылуға болады.