Қоршаған ортаның мониторингі

14 Июля 2025

Қоршаған ортаның мониторингі: мақсаттары мен міндеттері

 

Экологиялық жүйелердің жай-күйін және олардың динамикасын терең түсінудің іргелі құралы қоршаған ортаны бақылау болып табылады. Ол ауаның, судың және топырақтың сапасынан бастап, өсімдіктер мен жануарларды қоса алғанда, биоәртүрлілік жағдайына дейінгі әртүрлі компоненттерді жан-жақты зерттеуді қамтиды. Негізгі міндет осы элементтердің ағымдағы жағдайы туралы деректерді жинау ғана емес, сонымен бірге ықтимал экологиялық қауіптерді анықтау және экожүйелердің тұрақтылығын бағалау үшін уақыт бойынша үрдістер мен өзгерістерді талдау болып табылады.

 

Бақылау мен бақылаудың негізгі бағыттары

 

Қоршаған ортаны бақылау және ластану үдерісі деректерді тиімді жинау және талдау әдістемелерін әзірлеуді қамтиды, бұл бақылаудың классикалық және озық технологияларын қолдануды талап етеді. Бұл жердегі зерттеулер мен зертханалық зерттеулерден бастап қашықтықтан зондтау үшін жерсеріктерді және дрондарды пайдалануға дейін кең ауқымды қызмет түрлерін қамтиды. Дәстүрлі әдістерден басқа, экологиялық ақпаратты өңдеу және талдау үшін цифрлық технологиялар мен үлкен деректерді пайдаланудың үлкен маңызы бар, бұл болжамдардың дәлдігін және қоршаған ортаны қорғау шараларының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Қоршаған ортаның мониторингі шеңберінде деградацияға әкелетін өнеркәсіптік шығарындылар, ауыл шаруашылығы қызметі және урбанизация сияқты антропогендік әсерлерді анықтауға ерекше назар аударылады. Бұл тұрғыда адам қызметінің табиғи процестерге әсерін талдау және экожүйелерге кері әсерді азайту стратегияларын әзірлеу маңызды рөл атқарады.

Сонымен қатар, қоршаған ортаны бақылау және ластану табиғи ресурстарды қорғау және қалпына келтіру бойынша ұсыныстар мен стратегияларды әзірлеуге бағытталған. Бұл қорықтар мен ерекше қорғалатын аумақтарды құру, бұзылған экожүйелерді қалпына келтіру және табиғи ресурстарды пайдаланудың тұрақты әдістерін әзірлеу. Мониторинг нәтижесінде алынған ақпарат қоршаған ортаны қорғауға және тұрақты дамуға бағытталған ұлттық және халықаралық экологиялық саясаттар мен бағдарламаларды әзірлеу үшін құнды деректер береді.

 

Қоршаған орта мониторингінің түрлері

 

Мониторингтің әрбір түрі экожүйенің нақты аспектілерін зерттеуге бағытталған, ол оның күйі мен өзгеру динамикасын тұтас түсінуді қамтамасыз етеді және нәтижесінде ықтимал қауіптерді анықтауға көмектеседі.

 

Атмосфералық ауаның күйін бақылау

 

Атмосфералық ауаның сапасын бақылау әртүрлі географиялық аймақтарға бөлінген метеорологиялық станциялар мен мамандандырылған бақылау бекеттері желісі арқылы жүзеге асырылады. Бақылау бекеттері көмірқышқыл газы (СО2), азот оксидтері (NOx), күкірт диоксиді (SO2) және әртүрлі шаң бөлшектері сияқты негізгі ластаушы заттардың концентрациясын нақты уақыт режимінде бақылауға мүмкіндік беретін заманауи датчиктермен және аналитикалық жабдықпен жабдықталған. Алынған деректер ауаның ағымдағы сапасын бағалау және ластаушы заттардың деңгейі белгіленген нормативтерден қашан асатынын анықтау үшін мұқият талдауға жатады.

Радиациялық бақылау

 

Мониторингтің бұл түрі қоршаған ортадағы радиация деңгейін бақылауға бағытталған, бұл әсіресе табиғи радиацияның және атом электр станцияларының немесе авариялардың әсерінен болатын ықтимал антропогендік әсерлердің контекстінде өте маңызды. Радиациялық бақылау радиоактивті изотоптарды талдау үшін су, топырақ және ауа үлгілерін жинауды қамтиды. Бұл радиациялық ластану қаупін дер кезінде анықтауға және халық пен экожүйені қорғау бойынша қажетті шараларды қабылдауға мүмкіндік береді.

 

Жауын-шашын мен қар жамылғысының жағдайы

 

Жауын-шашын мен қар жамылғысын талдау экожүйенің жай-күйі туралы маңызды ақпаратты, оның ішінде олардың жер үсті суларының, топырақтың және тірі организмдердің кең ауқымының сапасына әсерін бағалауды қамтамасыз етеді. Жаңбыр мен қар суының химиялық құрамын зерттеу табиғатқа теріс әсер ететін қышқыл жаңбырдың және басқа да ластану нысандарының болуын анықтауға мүмкіндік береді.

Фондық мониторинг

 

Мониторингтің бұл түрі экожүйелердің табиғи жағдайын бағалауға мүмкіндік беретін антропогендік әсер аз болатын ерекше қорғалатын немесе шалғай аумақтарда жүргізіледі. Фондық мониторинг климаттың өзгеруі, ауаның жаһандық ластануы және биоәртүрліліктің жоғалуы сияқты жаһандық экологиялық өзгерістерді анықтауда маңызды рөл атқарады.

 

Жер үсті суларының жағдайын бақылау

 

Жер үсті суларының мониторингі өзендерден, көлдерден, су қоймаларынан және басқа да су объектілерінен су үлгілерін жүйелі түрде жинауды және талдауды қамтиды. Бұл процесс судың химиялық құрамын, оның органикалық және бейорганикалық заттармен ластану деңгейін, сонымен қатар микробиологиялық қауымдастықтың жағдайын бағалауға бағытталған. Алынған ақпарат ауыз судың сапасын қамтамасыз ету, су экожүйелерін қорғау және судың ластануының алдын алу стратегиясын әзірлеу үшін маңызды болып табылады.

 

Қоршаған орта мониторингінің деңгейлері

 

Қамту аймағына байланысты мониторинг бірнеше деңгейге бөлінеді:

  • Жаһандық мониторинг климаттың өзгеруін, озон қабатын, жаһандық ластануды және басқа да халықаралық экологиялық мәселелерді бақылауды қамтиды. Бұл сала Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым (ДМО) және Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы (ЮНЕП) сияқты бағдарламалар мен бастамаларды қамтиды.
  • Аймақтық экологиялық мониторинг – өзен бассейндері, таулы аймақтар немесе жағалау аймақтары сияқты нақты географиялық аймақтардың экожүйелеріне бағытталған. Аймақтық бағдарламалар қоршаған ортаны ластауға, табиғи ресурстарды басқаруға және биоәртүрлілікті сақтауға байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
  • Ұлттық мониторинг белгілі бір елдегі қоршаған ортаның жағдайын бақылауды қамтиды. Бұған ауа мен судың сапасын, радиация деңгейін, топырақ жағдайын және мемлекет ішіндегі басқа көрсеткіштерді бақылау кіреді.
  • Жергілікті мониторинг жекелеген қалалар, өндірістік объектілер немесе табиғатты қорғау аймақтары деңгейінде жүргізіледі. Ол қаланың ластануы, қалдықтарды басқару және осал экожүйелерді қорғау сияқты нақты экологиялық мәселелерді шешуге бағытталған.

Аймақтық экологиялық мониторинг

Белгілі бір аймақтағы қоршаған ортаның жағдайын бақылаудың, бағалаудың және бақылаудың жүйелі процесі аймақтық экологиялық мониторинг болып табылады. Бұл процесс ауаның, судың және топырақтың күйі мен сапасының өзгерістерін үздіксіз бақылауға мүмкіндік береді, бұл аймақтық деңгейде экожүйелердің тепе-теңдігі мен денсаулығын сақтауға көмектеседі.

Аймақтық бағдарламалар қоршаған ортаны ластауға, табиғи ресурстарды басқаруға және биоәртүрлілікті сақтауға байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.

Аймақтық экологиялық мониторингтің объектілері табиғи ресурстар мен экожүйенің құрамдас бөліктері, оның ішінде ауа, жер үсті және жер асты сулары, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі болып табылады. Бұдан басқа, мониторинг табиғи жағдайлар мен халықтың өмір сүру сапасын айтарлықтай өзгертуі мүмкін өнеркәсіптік шығарындылар, ауыл шаруашылығы қызметі және урбанизация сияқты антропогендік әсерлерді талдауды қамтиды.

Қазақстандағы аймақтық мониторингті экологиялық ақпаратты жинайтын, өңдейтін және талдайтын Қазгидромет органдары жүзеге асырады. Бұл органдар мемлекеттік және жергілікті деңгейде шешімдер қабылдау үшін мәліметтерді қамтамасыз ететін ұлттық экологиялық мониторинг жүйесінде шешуші рөл атқарады. «Қазгидромет» аймақтық мониторинг пен экологиялық жағдайды болжау үшін жерүсті станцияларын да, заманауи технологияларды, соның ішінде қашықтықтан зондтау және ГАЖ технологияларын пайдаланады.

Облыстағы қоршаған ортаның жай-күйі мен ластануын бақылау жүйесі аумақтардың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және халықтың денсаулығын сақтауға бағытталған. Жүйе үлгілер мен деректерді жүйелі түрде жинаудан бастап, кейіннен халықты және мемлекеттік органдарды хабардар ете отырып, алынған ақпаратты кешенді талдауды жүргізуге дейінгі шаралар кешенін қамтиды.

Мониторингтік зерттеулердің қазіргі жағдайы

 

 

Бүгінгі таңда жаңа технологиялар мен әдістерді енгізудің арқасында қоршаған ортаның жай-күйі мен ластануын бақылауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілуде. Қашықтықтан зондтауды біріктіру табиғи ресурстар мен экожүйелердің жай-күйі туралы бұрын қол жеткізу мүмкін болмаған жоғары дәлдікпен және ауқымды мәліметтерді алуға мүмкіндік береді. Спутниктік суреттер мен дрондарды пайдалану ландшафттың өзгеруін, ормандардың жойылуын және табиғи апаттардың салдарын бақылауға көмектеседі.

Заттар интернеті экологиялық деректерді жинау мен өңдеуде төңкеріс жасады, бұл сенсорларды экожүйе параметрлерін үздіксіз бақылау үшін ең маңызды нүктелерге орналастыруға мүмкіндік берді. Бұл датчиктер ауа мен су сапасынан бастап радиация мен шудың ластану деңгейіне дейінгі индикаторлардың кең ауқымын жазады, талдау және әрекет ету үшін деректерді нақты уақытта жібереді.

Жасанды интеллект және машиналық оқыту жинақталған деректерді түсіндіруде жаңа көкжиектерді ашады, бұл экологиялық жүйелердің ағымдағы жағдайын талдауға ғана емес, сонымен қатар жоғары ықтималдықпен болашақ өзгерістерді болжауға мүмкіндік береді. Бұл технологиялар экологиялық дағдарыстардың алдын алу және қоршаған ортаға антропогендік әсерді барынша азайту бойынша тиімді стратегияларды әзірлеуге ықпал етеді.

Мониторинг процесіне жұртшылықты және әртүрлі ұйымдарды тарту қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауды қалыптастыруға және оны қорғау бойынша жұмыстарды күшейтуге ынталандырады.

Сұрақтарыңыз бар ма?
Біз жауап беруге қуаныштымыз